محصولات تراریخته، اصطلاحاً به محصولاتی گفته میشود که با دستکاری و مهندسی ژنتیکی، از حالت عادی خارج میشوند، مثلا، انتقال ژن یک جاندار مقاوم به سرما، به میوه گوجهفرنگی، تحت شرایطی باعث مقاومت گوجه دستکاری شده (تراریخته) نسبت به سرما خواهد شد؛ یا انتقال یک ژن مقاوم نسبت به سم، یا انواع ژنهایی که خواص دیگری را به محصول مقصد منتقل میکنند.
معایب و چالشهایی از قبیل افزایش احتمالی هزینه بذر تراریخته نسبت به بذر سنتی، انتقال ناخواسته ژن به ذخایر ژنتیکی از جاندار تراریخته و همچنین احتمال به وجود آمدن انواع حساسیت در انسان و سمیت برای این گیاهان مطرح است.
اما خطرناک ترین مسئله درباره محصولات تراریخته، عدم شناسایی و یا پنهان کردن عوارض، به دلیل مقاصد خاص تجاری و سیاسی و … و احتمال بروز عوارض حاد یا غیرقابل بازگشت طی زمان یا در نسل های بعدی کشورها است.
خطرات محصولات تراریخته
تغییر یا دست ورزی ژنتیکی محصولات غذایی (تراریخته) یا اصطلاحا Genetically Modified Organisms (GMO) اخیراً به عنوان یک موضوع جدید و مهم در حوزه تغذیه و سلامت مورد توجه قرار گرفتهاند.
این محصولات که با تلاش محققین و مهندسین علوم غذایی و ژنتیکی برای بهبود عملکرد و مقاومت در برابر آفات و بیماریها و حشرات و همچنین افزایش میزان و حجم محصولات، ارزش تغذیه ای بهتر، و با استقبال و توجه ویژه کشورهای پیشرفته مثل استرالیا، ژاپن، آلمان، فرانسه و اسپانیا و حتی کشورهایی مانند چین، هندوستان، فیلیپین و برخی کشورهای آفریقایی مانند میانمار و بورکینافاسو قرار گرفته اند، با خطرات و مشکلاتی نیز همراه هستند.
هدف از این نوشتار بررسی این خطرات و اثرات منفی محصولات تغییر ژنتیکی یافته است. در ادامه، به بررسی اثرات سلامتی، تاثیرات زیست محیطی و تأثیرات اجتماعی این محصولات خواهیم پرداخت. با مطالعه این مقاله با مفهوم و خطرات انواع محصولات تراریخته بیشتر آشنا خواهید شد.
تاثیرات سلامتی محصولات تراریخته
خطرات احتمالی برای سلامتی انسان
مصرف محصولات تراریخته میتواند به عوارض جدی برای سلامتی انسان منجر شود. برخی از تحقیقات نشان دادهاند که مصرف این نوع محصولات ممکن است باعث ایجاد مشکلات گوارشی، اختلالات هورمونی و حساسیت های پوستی شود. علاوه بر مسائل فیزیولوژیکی، ممکن است مصرف محصولات ژنتیکی تغذیه باعث افزایش خطر ابتلا به بیماریهای مزمن نیز شود.
مطالعات در مورد تاثیر GMOها بر سلامت انسان
تحقیقات علمی در زمینه تاثیر GMOها بر سلامت انسان، نتایج متضادی را نشان داده است. برخی از تحقیقات نشان میدهند که مصرف محصولات تراریخته برای سلامتی انسان بیخطر است، در حالی که تحقیقات دیگر ممکن است نشان دهنده وجود خطرات جدی برای سلامتی انسان باشد. این اختلاف نظرات باعث افزایش مخاطرات مصرف این نوع محصولات میشود.
نگرانیها در مورد حساسیت و سمیت
یکی از نگرانی های اصلی مردم و محققان در مورد محصولات تراریخته، حساسیت و سمیت این محصولات است. برخی از افراد ممکن است به عناصر ژنتیکی موجود در این محصولات حساسیت نشان دهند و واکنشهای آلرژیکی شدیدی را تجربه کنند. همچنین، ممکن است مواد شیمیایی موجود در GMOها برای سلامت انسان مضر باشند و به طور کلی خطرات سمیت را افزایش دهند.
پیامدهای سلامتی بلندمدت
در سال ۲۰۱۳، دانشمندی به نام بوهن و همکارانش مطالعاتی را بر روی سه نوع سویا شروع کردند. این سه نوع سویا شامل گونههای ارگانیک، پرورش یافته با سموم شیمیایی و سویاهای دستکاریشدۀ ژنتیکی بودند. این تحقیقات و مطالعات نشان داد که، سویاهای دستکاریشدۀ ژنتیکی فاقد گلوکز، فروکتوز و قندهای خوب موجود در سویای ارگانیک هستند.
در عوض فیبر بیشتری در آنها موجود است که باعث ضخامت بیشتر گیاه میشود. این سویاها همچنین سم بیشتری را به خود جذب میکنند و گلایفوسیت (نوعی آفتکش) بیشتری در آن وجود دارد. متأسفانه فرضیۀ نقش احتمالی علف کشهای مخصوصِ محصولات دستکاریشده در افزایش بیماریهای مدرن برای انسان را تقویت میکنند نظیر بیشفعالی در کودکان، اوتیسم، آلزایمر، ناباروری، نقایص مادرزادی و سرطان.
برخی دیگر از عوارضی که تاکنون در انسان گزارش شدهاند عبارتاند از: بروز واکنش های آلرژیک در کسانی که در مزرعه کار میکنند؛ وجود DNA گیاه دست ورزی شدۀ ژنتیکی در دستگاه گوارش انسان؛ وجود سم باکتری بوتولینیوم در خون زنان غیرباردار، باردار و جنین آنها؛ احتمال تأثیر منفی محصولات دستکاریشدۀ ژنتیکی و سموم آن بر فلور میکروبی بدن و دستگاه گوارش؛ اختلال در سیستمهای هورمونی و باکتریهای طبیعی روده. باید توجه داشت که، برای ارزیابی مزایا و معایب غذاهای اصلاح شده ژنتیکی نیاز به تحقیقات بیشتری وجود دارد.
متأسفانه در حال حاضر ارزیابی خطر (Risk Assessment) ناشی از مصرف این محصولات در بسیاری از موارد بر اساس روشهای معتبر علمی انجام نمیشوند و آزمونهای انجامشده نیز برای حصول اطمینان از سلامت و ایمنی این فراوردهها کافی نیست. بررسیهای علمی نشان داده است که مصرف محصولات ژنتیکی تغذیه ممکن است پیامدهای سلامتی بلند مدت را به همراه داشته باشد. این پیامدها ممکن است شامل افزایش خطر ابتلا به بیماریهای مزمن، تغییرات ژنتیکی ناگهانی و اختلالات در فعالیت سیستم ایمنی بدن باشد. بنابراین، مصرف این نوع محصولات باید با دقت و آگاهی انجام شود تا سلامتی انسان تضمین شود.
تاثیرات زیست محیطی محصولات تراریخته
تاثیر بر تنوع زیستی
استفاده از محصولات ژنتیکی تغییر یافته میتواند به شدت به تنوع زیستی زیان وارد کند. با این حال، برخی از این محصولات میتوانند منجر به افزایش تنوع زیستی نیز شوند. با توجه به اینکه برخی از محصولاتی که تغییر ژنتیکی یافته اند میتوانند به گونههای علفهای هرز مقاومت بیشتری از خود نشان دهند، این باعث کاهش تنوع گیاهان محلی میشود.
آلودگی محصولات غیر تراریخته
یکی از خطرات محصولات تراریخته، آلودگی محصولات غیر ژنتیکی است. زمانی که محصولات تراریخته با محصولات غیر تراریخته تلاقی میکنند، ممکن است محصولات غیر تراریخته نیز ویژگیهای ژنتیکی خاص آن محصولات را به خود بگیرند که میتواند منجر به مشکلاتی برای مصرف کنندگان و کشاورزان شود.
تاثیر بر سلامت خاک
استفاده از محصولات دست ورزی ژنتیکی شده میتواند به سلامت خاک آسیب بزند. برخی از آنها ممکن است باعث انقراض حشرات مفيد، فقر خاک و از بين رفتن مواد آلی خاک میشود و علفهای هرز نيز با گذشت زمان به اين سموم مقاوم میشوند که اين موضوع باعث ايجاد علفهای هرز قویتر در زمينهای کشاورزی میشود برخی از این محصولات ممکن است باعث کاهش تنوع میکروبی خاک شوند و باعث بروز مشکلاتی مانند کاهش تولید محصولات زراعی یا کیفیت خاک شود.
تلاقی نسلی محصولات
یکی از مشکلات محصولات تراریخته، تلاقی نسلی با گیاهان وحشی است. زمانی که این محصولات با گیاهان وحشی تلاقی میکنند، ممکن است ویژگی های ژنتیکی مخصوص آن محصولات را به گونه های وحشی منتقل کنند که میتواند به تغییرات غیر منتظره در جامعه گیاهی منطقه منجر شود.
پیامدهای اجتماعی محصولات تراریخته
مسائل اخلاقی در مورد GMOها
برای بسیاری از افراد، مسائل اخلاقی اطراف محصولات تراریخته یک موضوع حساس است. بسیاری از افراد معتقدند که دخالت انسان در ساختار ژنتیکی مواد غذایی میتواند منجر به اثرات ناخواسته و نامطلوبی بر روی سلامتی انسانها شود. این امر میتواند منجر به افزایش نگرانیها و اعتراضهای اخلاقی در جامعه شود.
تبعات اقتصادی برای کشاورزان
استفاده از محصولات تراریخته همچنین تبعات اقتصادی برای کشاورزان را به همراه دارد. برخی از کشاورزان ممکن است به دلیل افزایش هزینههای تولید و تابعیت از شرکتهای بزرگ تولید کننده محصولات تراریخته، با مشکلات اقتصادی مواجه شوند.
آگاهی مصرفکننده و برچسبگذاری
متداول ترین محصولات تراریخته سویا, ذرت, پنبه و کانولا هستند و مهمترین دستکاری ژنتیکی در این حوزه با هدف افزایش مقاومت آنها در برابر علف کشها و آفات گیاهی صورت میگیرد. تاکنون طبق مصوبات اتحادیه اروپا نحوه برچسب گذاری محصولات تراریخته تعیین شده است. اغلب موافقان این امر, داشتن اطلاع کافی نسبت به ویژگی های غذای مصرفی را حق مصرف کننده میدانند در حالی که مخالفان معتقدند برچسب گذاری هزینه بر است و نهایتا منجر به رد محصول از طرف مصرف کننده خواهد شد.
یکی از مسائل مهم مرتبط با محصولات تراریخته، آگاهی مصرفکننده و برچسب گذاری صحیح است. بسیاری از افراد معتقدند که مصرف کنندگان باید اطلاعات کافی در مورد محصولاتی که مصرف میکنند داشته باشند تا بتوانند تصمیم گیری صحیح در خرید محصولات انجام دهند.
مسائل امنیت غذای جهانی
یکی از جنبه های امنیت انسانی, امنیت غذایی است و نبود امنیت غذایی بمعنای فقدان امنیت برای بشر است. از آنجا جمعیت جهان بصورت تصاعدی درحال افزایش است و این موضوع اهمیت تولید و عرضه مواد غذایی را متناسب با رشد جمعیت جهانی روشن تر میسازد. لذا برای رسیدن به این هدف مهم اصلاح روش های سنتی زراعت و توسعه تولیدات کشاورزی و محصولات تراریخته منجر به افزایش راندمان تولید می شود.
بیوتکنولوژی با تولید گیاهان تراریخته مقاوم به آقات و تنش های محیطی, نقش مثبتی در بهبود امنیت غذایی ایجاد می کند اما نباید از خطرات احتمالی آن غافل شد و نیز منتقدان استفاده از محصولات تراریخته را تهدیدی احتمالی بر سلامت انسان و امنیت غذایی و ایمنی زیستی می دانند. لزوم توزان عرضه و تقاضای جهانی غذا، و نهایتا استفاده از محصولات تراریخته میتواند تاثیرات گستردهای بر روی امنیت غذای جهانی داشته باشد و نیاز به بررسی دقیق تبعات این مسئله را افزایش دهد.
نتیجه گیری
با توجه به خطرات احتمالی برای سلامتی انسان، همچون ایجاد مشکلات گوارشی، اختلالات هورمونی و حساسیتهای پوستی ناشی از مصرف محصولات تراریخته، لازم است که به دقت به این مسئله توجه کنیم. از طرف دیگر، تاثیرات منفی بر تنوع زیستی و کاهش تنوع گیاهان محلی نیز نشان از اهمیت مسائل زیست محیطی مرتبط با محصولات تراریخته دارد.
همچنین، مسائل اخلاقی اطراف GMOها و تاثیرات آن بر امنیت غذای جهانی نیازمند بررسی و برنامهریزی دقیقتر است. از این رو، لازم است که اقدامات و سیاستهای مناسبی برای مدیریت بهتر این مسائل انجام شود تا به حفظ سلامتی انسان، محیط زیست و تنوع زیستی کمک شایانی نماید.
