تشخيص دقيق آفلاتوكسين و ديگر مايکوتوکسينها ي جيره و نهاده های دامی در آزمايشگاه تخصصی ويرومد
مقدمه:
آفلاتوكسينها فرآورده هاي سمی، سرطان زا هستند كه بوسيله بعضي از قارچها مثل آسپرژيلوس فلاووس و آسپرژيلوس پارازيتيكوس توليد مي شوند. آفلاتوكسينها شناخته شده ترين و با اهميت ترين مايكوتوكسينها هستند كه بر روي آن تحقيقات بسياري انجام شده است. تاكنون ارتباط آفلاتوكسين با چندين بيماري در انسان، دام و طيور ثابت شده كه مي تواند منجر به مرگ نيز گردد. مسموميت ناشي از حضور آفلاتوكسين در جيره غذايي (aflatoxicosis) و نيز سرطان با منشاء آفلاتوكسين (carcinogenic effect) از مهمترين بيماري هاي شناخته شده در اين زمينه هستند. توليد آفلاتوكسين در غلات و ديگر مواد غذايي به چند عامل محيطي از قبيل شرايط مناسب براي رشد قارچ ( رطوبت بيش از 15% و دمای 21 تا 37 درجه سانتيگراد)، ميزان آلودگي قارچي در منطقه، روش كشت، برداشت، نگهداري، فرآوري، بسته بندي و حمل و نقل ارتباط دارد. در غلات معمولا عدم رعايت شرايط استاندارد پس از برداشت محصول هنگام نگهداري و انبار نمودن منجر به رشد قارچ و توليد سم آفلاتوكسين مي گردد. به طور کلی سموم آفلاتوكسين به چهار گروه اصلي B1, B2, G1, G2, تقسيم می شوند.
آفلاتوكسين و عوارض بهداشتي و اقتصادي آن در دامپروری
هنگامی كه نشخواركنندگان مواد غذايي آلوده به آفلاتوكسين را مصرف نمايند در سيستم گوارشي دو نوع سم آفلاتوكسين ديگر به نام M1, M2 را توليد مي نمايند كه بسيار سمي و سرطانزا است كه براي اولين بار در شير گاو شناسايي شده است و سرطانزا بودن آن در انسان ثابت شده است.
آفلاتوکسين B1 شايعترين و سمی ترين نوع آفلاتوکسين است. انسان، دام و طيور نسبت به مقادير بسيار کم آفلاتوکسين در حد قسمت در بيليون parts per billion (ppb) حساس می باشند. از ميان بيش از 200 مايکوتوکسين شناخته شده آفلاتوکسينها مخربترين اثر را بر روی دامهای شيرده بجای می گذارند. آفلاتوکسينی که وارد بدن حيوانات شيرده می شود، نه تنها برای خود حيوان سمی است بلکه ظرف 24 ساعت در شير حيوان آشکار می شود.
مصرف شير حاوی مقدار بسيار كم آفلاتوکسين برای انسان سرطانزا می باشد. بهمين دليل ضروری است که خوراک دامهای شيرده از لحاظ وجود آفلاتوکسين مورد بررسيهای دقيق قرار گيرد. حيوانات نشخوار کننده نسبت به حيوانات غير نشخوارکننده از مقاومت بيشتری نسبت به آفلاتوکسين برخوردارند. با اينحال مصرف دراز مدت آفلاتوکسين سبب کاهش ظرفيت باروری، تولد گوساله و بره نارس و ناسالم، اسهال، ورم مزمن پستانها، کاهش قابل توجه در توليد شير، ناهنجاريهای تنفسی، افتادگی روده ها، کاهش پشم و کاهش در ميزان جذب غذا می گردد. در گوساله ها بيشترين آسيب در کليه و کبد ظاهر می شود. در ساير احشام مسموميت حاد آفلاتوکسينی سبب کاهش جذب غذا، کاهش وزن، ورم مجاری صفراوی، خونريزی در دستگاه گوارش و کليه ها و آسيبهای کبدی می گردد.
وجود آفلاتوکسين در رژيم غذايي احشام بدليل تاثير سوء بر سيرابی حيوان، سبب کاهش ميزان هضم سلولز، تشکيل اسيدهای چرب فرار و پروتئوليز می شود. مسموميت مزمن ناشی از وجود مداوم سم آفلاتوكسين در در خوراک دام، عوارضی ديگري همچون سرکوب سيستم ايمنی، ضعف عمومي و کاهش باروری حيوان را به همراه دارد. حد مجاز آفلاتوکسين با توجه به نوع ماده مورد استفاده و ميزان مصرف آن در خوراك دام تعيين مي گردد. ميزان مجاز آفلاتوكسين در خوراك دام در استاندارد ملي ايران، استاندارد اروپا (EU) و نيز حد استاندارد تعيين شده آن در امريكا FDA در جداول زير آمده است.
جدول 1- حد استاندارد آفلاتوکسين در خوراك دام تعيين شده توسط EU
نوع محصول | استاندارد (ppb) |
غلات و فراورده هاي آن برای گاو و احشام آماده ذبح | 300 |
پنبه دانه برای گاو و ساير احشام | 300 |
غلات و فراورده هاي آن برای گاوهای گوشتی و باردار | 100 |
غلات و فراورده های آن برای حيوانات نابالغ | 20 |
غذای انسان | 20 |
شير | (M1)5/0 |
جدول 2- حد استاندارد آفلاتوکسين در خوراك دام طبق استاندارد EU
ماده غذايی | استاندارد (ppb) | |
خوراک كامل دام بدون پنبه دانه و غلات | مجموع آفلاتوكسين | 50 |
آفلاتوكسين B1 | 20 | |
خوراک دام حاوی، پنبه دانه
غلات و فراورده های آن |
مجموع آفلاتوكسين | 20 |
آفلاتوكسين B1 | 10 | |
خوراك کامل برای حيوانات شيرده | 5 | |
مكملهاي غذايي خوراك دام | 5 |
جدول 3- حد مجاز آفلاتوکسين در خوراك دام طبق استاندارد ملي ايران
نوع ماده غذايي | حداکثر مجاز استاندارد (ppb) | |
ذرت براي گاو شيري، بره، گوسفند، بز و گوساله پرواري | افلاتوكسين B1 | 5 |
مجموع آفلاتوكسينها | 20 | |
انواع كنجاله سويا، آفتابگردان، زيتون . . . | آفلاتوكسين B1 | 5 |
مجموع آفلاتوكسينها | 20 | |
كنجاله تخم پنبه | افلاتوكسين B1 | 15 |
مجموع آفلاتوكسينها | 50 | |
انواع پودرهاي ماهي، گوشت، خون و استخوان | آفلاتوكسين B1 | 5 |
مجموع آفلاتوكسينها | 20 | |
انواع مكملهاي خوراكي براي گاو شيري و گوساله | مجموع آفلاتوكسينها | 20 |
مكملهاي خوراكي | مجموع آفلاتوكسين | 10 |
جدول 4- حد مجاز تعيين شده توسط FDA درخوراک دام و طيور بدون در نظر گرفتن نوع ماده غذايی
گونه | حداکثر ميزان مجاز | |
گاو | گاو بالغ | 300 |
گاو باردار | 100 | |
گاو شيرده* | 20 | |
گوسفند | بره | 50 |
گوسفند بالغ | 400 | |
غذای انسان | 20 | |
شير | (M1)5/0 |
*در صورتيکه شير حيوان مورد مصرف انسان قرار گيرد، خوراک دام نبايد واجد آفلاتوکسين باشد. در غير اينصورت شير 72-48 ساعت پس از مصرف خوراک واجد آفلاتوکسين دوشيده شود.
تشخيص آفلاتوکسين در جيره دام
آزمايشگاه تخصصی ويرومد با بيش از 25 سال سابقه و با استفاده از دستگاه کروماتوگرافی مايع با کارآيي بالا (HPLC) و پرسنل متخصص آزمايشات انواع آفلاتوکسين و ديگر مايکوتوکسينها را انجام مي دهد. از آنجا که انجام آزمون با روش HPLC نياز به زمان و هزينه بيشتر در مقايسه با آزمون با روش اليزا و روش استريپهای راپيد تست دارد ولی با توجه به اهميت دقت و صحت در انجام آزمون، در تمامی استانداردهای ملی و بين المللی روش HPLC به عنوان روش استاندارد و مورد تاييد برای انجام آزمون آفلا توکسين و ديگر مايکوتوکسينها مورد سفارش و تاکيد قرار گرفته است.
راههاي پيشگيري از خسارات بهداشتي و اقتصادي آلودگي خوراك دام به سم آفلاتوكسين
در صورتي كه نهاده هاي اوليه جيره به آفلاتوكسين آلوده باشند براي جلوگيري از خسارات اقتصادي توجه به نکات زير و رعايت آن ضروری می باشد:
1- تعييين ميزان دقيق آفلاتوکسين در غله
در اين خصوص لازم است ميزان افلاتوكسين در نهاده هاي جيره يا جيره كامل با روشهاي دقيق و حساس كمي همچون استفاده از سيستم پيشرفته كروماتوگرافي مايع (HPLC) بطور دقيق بر اساس (ppb) تعيين گردد.
2- تعيين سن و نوع حيوان مورد تغذيه:
حيوانات باردار و جوانتر همچون گوساله بره و بزغاله با رشد سريعتر نسبت به سم حساستر هستند.
جهت تيمار خوراک آلوده به آفلاتوکسين استراتژی های متفاوتی بکار ميرود. افزودن مواد غير غذايي به نسبت 5/0 % به غلات مثل خاک های زئوليت و آلومينيوسيليکاتها در کاهش اثر آفلاتوکسين موثر می باشد اينگونه ترکيبات جذب آفلاتوکسين را در دستگاه گوارشی حيوانات کاهش می دهد.
راه ديگر مخلوط کردن خوراک آلوده به آفلاتوکسين با خوراک دام فاقد اين سم می باشد. مثلا در صورتيکه خوراک دام واجد ppb250 آفلاتوکسين باشد و به وسيله فرمول زير می توان با استفاده از خوراک فاقد سم، ميزان آفلاتوکسين را به ppb 50 تقليل داد 4 = (0 – 50÷ ( (50 – 250). بنابراين به خوراک دارای ppb250 سم آفلاتوكسين بايد به ميزان 4 برابر، خوراک فاقد سم اضافه کرد.
حال در صورتيکه محصول دوم واجد ppb30 سم آفلاتوكسين باشد بايد 10 برابر حجم خوراک دارای ppb250 سم از محصول دوم به آن افزوده شود: 10= (30 – 50 ÷( ( 50 – 250 )
روش ديگر سم زدايي غلات بوسيله گاز آمونياانهيدروس می باشد. آمونياک به صورت گاز مايع با مولکول آفلاتوکسين ترکيب و خاصيت سم زدايي آنرا از بين می برد. استفاده از آمونياک برای سم زدايي خطری برای احشام و طيور ندارد اما طيور ممکن است بدليل بوی آمونياک از مصرف غله امتناع نمايند. ذکر اين نکته ضروريست که عليرغم کاربرد زياد دو متد اخير، در حال حاضراستفاده از اين روشها در برخی از کشورهای اروپائی و آمريکائی توصيه نمی شود.
کلمات کليدی:
آفلاتوکسين، مايکوتوکسين، قارچ آسپرژيلوس HPLC سموم غذايي، مسموميت غذايي، جيره دام، طيور و آبزيان
ویرومد، انتخاب کیفیت و سلامت